දරු ප්‍රසූතියකින් පසු ඔබ දරුවාගේ සෞඛ්‍ය තත්වය හා රැකබලා ගැනීම කෙරෙහි වැඩි අවධානයක් යොමු කිරීම අවශ්‍යයෙන්ම සිදුවන කර්තව්‍යයක්. නමුත් දරු ප්‍රසූතියකින් පසුව ඔබගේ ජීවිතයට තර්ජනයක් විය හැකි සෞඛ්‍ය ගැටලු හා එහි අනතුරු ඇඟවීමේ සලකුණු ගැන බොහෝ දෙනෙක් නොදනිති. පශ්චාත් ප්‍රසව සංකූලතාවයක් වන මානසික අවපීඩනය පිළිබඳව ඔබ නොදත් බොහෝ කරුණු මෙම ලිපිය තුලින් විස්තර කිරීමට අප බලාපොරොත්තු වනවා.
කාන්තාවකට දරුවෙකු ලැබීම ඉතාමත්ම උද්යෝගිමත්, ප්‍රීතිමත් මෙන්ම ඇතැම්විට සෞඛ්‍ය කෙරේ අනවශ්‍ය කනස්සල්ලට පත්වන කාලයකි. නමුත් මානසික අවපීඩනයෙන් පෙළෙන කාන්තාවන්ට එය ඉතා අසීරු, දරාගත නොහැකි තත්වයක් විය හැකිය. පශ්චාත් ප්‍රසව මානසික අවපීඩනය යනු දරු ප්‍රසූතියෙන් පසු ඇති වන මානසික අවපීඩනයයි.
නමුත් වෛද්‍ය විද්‍යාව අනුව දරුවා ලැබීම හා සම්බන්ධ මානසික අවපීඩනය බොහෝ විට ආරම්භ වන්නේ ගර්භණී සමයේදී බව හඳුනා ගනී. එබැවින් “පශ්චාත් ප්‍රසව” (Postpartum depression) යන යෙදුම භාවිතයට වඩා සමහර වෛද්‍යවරුන් “පර්යන්තමය” (Peripartum depression) යන යෙදුමට වැඩි කැමැත්තක් දක්වයි. මින් කුමන යෙදුමක් භාවිතා කළ ද මෙම රෝගී තත්ත්වය මවටත් දරුවාටත් අහිතකර ලෙස බලපාන රෝගී තත්ත්වයකි. නව මවුවරුන් 9 දෙනෙකුගෙන් එක් අයෙකුට පශ්චාත් ප්‍රසව මානසික අවපීඩනය ඇත.
දරු ප්‍රසූතියෙන් පසු රසායනික වෙනස්කම් රාශියක් කාන්තාවගේ ශරීරය තුළ සිදු වනවා. මෙයට කාන්තා ප්‍රජනන හෝමෝන වන එස්ටජන් සහ ප්‍රොජෙස්ටරෝන් වේගයෙන් පහත වැටීම ඇතුළත් වේ. ගර්භණී සමයේදී කාන්තා ප්‍රජනන හෝමෝන මට්ටම දස ගුණයකින් වැඩි වන අතර දරු ප්‍රසූතියකින් පසුව, ඒවා තියුනු ලෙස පහත වැටේ. දරුවකු ඉපදී දින 3 ක් ගත වන විට මෙම හෝමෝන ගැබ් ගැනීමට පෙර තිබූ මට්ටමට අඩු වේ. කාන්තාවක ආර්තවහරණයකදී සිදුවන හෝමෝන අසමතුලිතතාවය නිසා ඇත්විය හැකි මානසික විපර්යාසයකට හා සමාන තත්වයක් දරුවෙකු බිහිකිරීමෙන් පසුව ඇතිවිය හැක.
“ජීව විද්‍යාත්මක හා රසායනික විපර්යාසයන්ට අමතරව, මූල්‍යමය හා සමාජීය වෙනස්කම් මානසික අවපීඩනයේ අවදානම වැඩි කරයි”
ගර්භණීභාවයෙන් පසු මානසික අවපීඩනය පොදු ගැටළුවකි. සාමාන්‍ය ව්‍යවහාරයේ හැඳින්වන “බේබි බ්ලූස්”(Baby blues) තත්වය නව මවුවරුන්ගෙන් 70% ක් දක්වාම අත්විඳින අතර එය කෙටි කාලීන රෝගී තත්වයකි. එය දෛනික කටයුතුවලට බාධාවක් නොවන අතර වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර අවශ්‍ය නොවේ. රෝග ලක්ෂණ ලෙස දුක, හිස් බව, හේතුවක් නො නොමැතිව හැඬීම, කේන්ති යාම, නොසන්සුන්කම සහ සාංකාව ඇතුළත් විය හැකිය. මෙම රෝග ලක්ෂණ සතියක් හෝ දෙකක් පවතින අතර ප්‍රතිකාර නොමැතිව සාමාන්‍යයෙන් තනිවම පහව යයි. නමුත් බොහෝ කාන්තාවන්ට Baby blues තත්වය දින 3-5 කින් පහව යයි. සති 2 කට වඩා වැඩි කාලයක් ඔබට දුකක්, බලාපොරොත්තු සුන්වීමක් හෝ හිස් බවක් දැනේ නම්, ඔබ පශ්චාත් ප්‍රසව මානසික අවපීඩනයට ගොදුරු වී ඇති බවට සැක පළ කළ හැක. සෑම මව්වරුන් 10 දෙනෙකුගෙන් එක් අයෙකුට පමණ ප්‍රසූතියෙන් පසු වඩාත් දැඩි හා දිගුකාලීන මානසික අවපීඩන තත්වයක් (Postpartum depression) ඇති වේ.
දරු ප්‍රසූතියෙන් පසු මානසික අවපීඩනයෙන් පෙළෙන කාන්තාවන්ට වහාම ප්‍රතිකාර අවශ්‍ය වන අතර සෑම විටම පාහේ ඖෂධ අවශ්‍ය වේ. සමහර විට කාන්තාවන් රෝහල් ගත කරනු ලබන්නේ තමන්ට හෝ වෙනත් කෙනෙකුට හානි කිරීමේ අවදානමක් ඇති බැවිනි; විශේෂයෙන් දරුවාට.
පශ්චාත් ප්‍රසව මානසික අවපීඩනයේ රෝග ලක්ෂණ හඳුනා ගැනීම දුෂ්කර විය හැකිය. නමුත් දරු ප්‍රසූතියෙන් පසු බොහෝ කාන්තාවන්ට මෙම ලක්ෂණ දක්නට ලැබීම සාමාන්‍ය තත්වයක්.
- දැඩි තෙහෙට්ටුව
- නිදා ගැනීමේ අපහසුව
- වෙනස් වූ ආහාර රුචිය
- ලිංගික ආශාවන් අඩු වීම
- නිතර නිතර වෙනස් වන මනෝභාවය
මේ ලක්ෂණ වලට අමතරව මානසික අවපීඩනයේ වෙනත් රෝග ලක්ෂණ දරු ප්‍රසූතියෙන් පසුව ඇති වීම සාමාන්‍ය තත්ත්වයක් නොවේ.
- ඔබේ දරුවා ගැන උනන්දුවක් නොදක්වා සිටීම හෝ ඔබ ඔවුන් සමඟ බැඳීමක් නැති බව හැඟීම
- නරක මවක් මෙන් හැඟීම
- නිතර හැඬීම, බොහෝ විට හේතුවක් නැතිව
- දැඩි කෝපය සහ ක්ලාන්තය
- සතුට නැති වීම
- නිෂ්ඵලකම, බලාපොරොත්තු සුන්වීම සහ අසරණභාවය පිළිබඳ හැඟීම්
- මරණය හෝ සියදිවි නසාගැනීම් පිළිබඳ සිතුවිලි
- වෙනත් කෙනෙකුට හිංසා කිරීමේ සිතුවිලි, විශේෂයෙන් දරුවාට
- අවධානය යොමු කිරීමේ හෝ තීරණ ගැනීමේ අපහසුව
- මතකගැටළුඇතිවීම
- වරක් භුක්ති විඳි ක්‍රියාකාරකම් කෙරෙහි උනන්දුව හෝ සතුට නැති වීම
- ඕනෑවට වඩා නිදා ගැනීමේ හෝ නිදා ගැනීමේ අපහසුව
- ශක්තිය නැතිවීම හෝ තෙහෙට්ටුව වැඩි වීම
- අරමුණක් නැති ශාරීරික ක්‍රියාකාරකම් වැඩි වීම (උදා: නිශ්චල වීමට නොහැකි වීම, අඩිපාර තැබීම, අත් අකුරු) හෝ මන්දගාමී චලනයන් හෝ කථනය [මෙම ක්‍රියාවන් අනෙක් අයට නිරීක්ෂණය කිරීමට තරම් දැඩි විය යුතුය]
- මිතුරන් හා පවුලේ අයගෙන් ඉවත්වීම
දරුවෙක් මේ මෙලොව එළිය දැකීම කාන්තාවකට බලාපොරොත්තු සුන්වීමක් හෝ හිස් බවක් දැනවීම සිදුනොවිය යුත්තක් වන අතර මවක් වීම නිසා නිත්‍ය ලෙසම හෝ අපේක්‍ෂිත ලෙස ඇතිවිය හැකි අංගයක් නොවේ. එබැවින් ප්‍රතිකාර ලබා ගැනීම මව සහ දරුවා යන දෙදෙනාටම වැදගත් වේ. ඖෂධ සහ උපදේශනය මඟින් ප්‍රතිකාර කළ හැකිය.
- සති දෙකකටත් වැඩි කාලයක් ඔබ ඉහත රෝග ලක්ෂණ කිහිපයක් අත්විඳිමින් සිටීනම්
- සියදිවි නසාගැනීම් ගැන සිතුවිලි හෝ ඔබේ දරුවාට හානි කිරීමේ සිතුවිලි ඇති නම්
- ඔබේ මානසික අවපීඩනය වඩාත් නරක අතට හැරෙමින් තිබේනම්
- ඔබේ දෛනික වැඩ කටයුතු වලදී හෝ ඔබේ දරුවා රැකබලා ගැනීමේදී ඔබට ගැටලු ඇති වේ නම්
එසේ නම් ඔබ ඔබේ වෛද්‍යවරයා හමුවිය යුතුයි.
ඔබට පශ්චාත් ප්‍රසව මානසික අවපීඩනයට තිබේ නම් එය ඔබේ වැරැද්දක් නොවේ. බොහෝ හේතු නිසා එයසිදු වන අතර හේතුවීමට කරුණ පුද්ගලයාගෙන් පුද්ගලයාට වෙනස් විය හැකිය. දරු ප්‍රසූතියෙන් පසු මානසික අවපීඩනය ඇතිවීමේ හැකියාව වැඩි කළ හැකි හේතු සහ අවදානම් සාධක ලෙස පහත කරුණු හඳුනා ගෙන ඇත.
- ගැබ් ගැනීමට පෙර හෝ ගර්භණී සමයේදී මානසික ආබාධ පිළිබඳ ඉතිහාසය
- මානසික ආබාධ පිළිබඳ පවුල් ඉතිහාසය
- ගර්භණී සමයේදී වයස (මව ළාබාල වන තරමට වැඩි අවස්ථා)
- ගර්භණීභාවය පිළිබඳ නොපැහැදිලි බව
- දැනට සිටින දරුවන් ගණන (දරුවන් ගණන වැඩි වන තරමට පසු කාලීන ගැබ් ගැනීමකදී ඔබ මානසික අවපීඩනයට ගොදුරු වීමේ වැඩි ඉඩක් ඇත)
- කලින් ගැබ් ගැනීමක් හෝ දරු උපතක් සමඟ ගැටලු තිබීම
- රැකියා අහිමි වීමක් හෝ සෞඛ්‍ය අර්බුදයක් වැනි අතිශය පීඩාකාරී සිදුවීමකට මුහුණ දීම
- මුදල් ගැටලු තිබීම
- මව්කිරි දීමට අපහසු බව
- සැලසුම් නොකළ හෝ අනවශ්‍ය ගැබ් ගැනීම්කට මුහුණ දීම
- විශේෂ අවශ්‍යතා හෝ සෞඛ්‍ය ගැටලු සහිත දරුවෙකු ලැබීම
- නිවුන් දරුවන් හෝ තිදෙනෙකු සිටීම
- පවුලේ අයගෙන් සහ මිතුරන්ගෙන් සහයෝගයක් නොලැබීම
- තනිව ජීවත් වීම
- විවාහ ගැටුම්
- මත්පැන් වලට හෝ මත්ද්‍රව්‍ය වලට ඇබ්බැහි වීම, නීති විරෝධී ඖෂධ භාවිතය
පශ්චාත් ප්‍රසව මනෝභාවය (Postpartum psychosis) යනු නව මව්වරුන්ට බලපාන ඉතා බරපතල මානසික රෝගයකි. මෙය පශ්චාත් ප්‍රසව මානසික අවපීඩනයේ උග්‍ර අවස්ථාවක් ලෙසද සැලකිය හැක. බොහෝ අවස්ථාවල දරු ප්‍රසූතියෙන් පළමු මාස 3 තුළ මෙම රෝගය ඉක්මනින් ඇති විය හැක. මව්වරුන් 1000 න් 1 ක් පමණ පශ්චාත් ප්‍රසව මනෝභාවයට ගොදුරු වේ. මෙය වඩාත් බරපතල රෝගී තත්වයකි.
විශේෂිත වූ රෝග ලක්ෂණ ලෙස
- එහි නැති දේ ඇසීම- ඇත්ත වශයෙන්ම සිදු නොවන දේ ඇසීම, පුද්ගලයෙකු කතා කිරීම වැනි)
- මුලාව (අතාර්කික දේ තදින් විශ්වාස කිරීම)
- දෘශ්‍ය මායාවන් (නැති දේ දැකීම)
- වේගයෙන් මනෝභාවය වෙනස් වීම (නිදසුනක් වශයෙන් මිනිත්තු කිහිපයක් ඇතුළත උමතුවෙන් හැඬීම, පසුව බොහෝ සෙයින් සිනාසීම, හා ඉන්පසුව නැවත ශෝකයට පත් වීම)
අනෙක් රෝග ලක්ෂණ ලෙස නින්ද නොයාම, කලබල වීම සහ කෝපය දැනීම, ඔබට හෝ ඔබේ දරුවාට හානි කිරීමට උත්සහය, නොසන්සුන්කම සහ අමුතු හැඟීම් සහ හැසිරීම් ඇතුළත් වේ.
මෙම තත්වය මග හරවා ගැනීමට පවුලේ අයගෙන් සහ මිතුරන්ගේ දැඩි සහයෝගය ඉතා වැදගත් වේ. විශේෂයෙන්ම තම ස්වාමියාගේ හා ආදරය සහ කරුණාව ඉතාම අවැසි මොහොතකි.
හවුල්කරුවන්ට, පවුලට සහ මිතුරන්ට උපකාර කළ හැකි ආකාරය
සංඥා දැන ගන්න. මානසික අවපීඩනයේ සහ සාංකාවේ රෝග ලක්ෂණ හඳුනා ගන්න, ඔබට රෝග ලක්ෂණ පෙනේ නම් සුදුසුකම් ලත් වෛද්‍යවරයෙකු හමුවීමට ඇයව පොළඹවන්න.
ඇයට සවන් දෙන්න. ඔබට ඇයගේ ගැටලු ඇසීමට අවශ්‍ය බව ඇයට දන්වන්න. උදාහරණයක් වශයෙන්, “දරුවා නිදා සිටියදී පවා ඔබට නිදා ගැනීමට අපහසු බව මම දකිමි. ඔබේ මනසෙහි තිබෙන්නේ කුමක්ද?”
ඇයට සහයෝගය ලබා දෙන්න. ඇය තනි නොවන බවත් ඇයට උදව් කිරීමට ඔබ මෙහි සිටින බවත් ඇයට දන්වන්න. ගෙදර දොරේ වැඩවලට, දරුවා රැකබලා ගැනීමට තමන්ගේද සහය ඇති බව හැම විටම ඒත්තු ගන්වන්න.
වෛද්‍ය උපකාර අවශ්‍ය නම් එය ලබා ගැනීමට ඇයව දිරිමත් කරන්න. සුදුසුකම් ලත් මනෝ වෛද්‍යවරයෙකු හෝ මනෝ චිකිත්සකවරයෙකු හමුවූට ඇයව යොමු කරන්න. ඇයට ඇති ප්‍රශ්න හා ගැටලු විසඳා ගැනීම සඳහා ඉඩ ප්‍රස්ථාව ලබාදෙන්න
දරු ප්‍රසූතියෙන් පසු මානසික අවපීඩනය සඳහා පොදු ප්‍රතිකාර ක්‍රම තිබේ. මෙම සියලු ප්‍රතිකාර ක්‍රම තනිව හෝ සංයෝජනයක් ලෙස භාවිතා කළ හැකිය.
මනෝ චිකිත්සාව – මානසික අවපීඩනය මගින් ඔබට ඔබගේ සිතීමේ, දැනීමේ හා එදිනෙදා ක්‍රියාකම් වලට බලපාන ආකාරය වෙනස් කිරීම සඳහා උපාය මාර්ග ඉගෙන ගැනීමට ඔබ මනෝ චිකිත්සකවරයෙකු, මනෝ වෛද්‍යවරයෙකු හෝ සමාජ සේවකයෙකු සමඟ කතා කිරීම.
ඖෂධ – පශ්චාත් මානසික අවපීඩනය සඳහා විවිධ ඖෂධ වර්ග තිබේ. ඒ සෑම එකක්ම ඔබේ වෛද්‍යවරයා විසින් පමණක් නියම කළ යුතුය. වඩාත් සුලභ වර්ගය වන්නේ Antidepressants ය. මෙම ඖෂධ මානසික අවපීඩනයේ රෝග ලක්ෂණ සමනය කිරීමට උපකාරී වන අතර මව්කිරි දීමේදී වුවද ලබා ගත හැකිය.
ගර්භණී සමයේදී හෝ මව්කිරි දීමේදී මානසික අවපීඩනයට ප්‍රතිකාර කිරීම සඳහා ඖෂධ ගැනීමෙන් ඇති වන වාසි සහ අවදානම් ගැන නිතැතින්ම ඔබ වෛද්‍යවරයා, ඖෂධවේදියා හෝ හෙදිය සමඟ කතා කරන්න.
Electroconvulsive therapy (ECT) – මෙය පශ්චාත් ප්‍රසව මානසික අවපීඩනයට ආන්තික අවස්ථාවන්හිදී භාවිතා කළ හැකිය.
ඔබ මානසික අවපීඩනයෙන් පෙළීම නිතැතින්ම ඔබේ දරුවාට අනිසි බලපෑමක් ඇති කළ හැකිය. එබැවින් ප්‍රතිකාර ලබා ගැනීම ඔබට සහ ඔබේ දරුවාට වැදගත් වේ. මානසික අවපීඩනය සඳහා ඖෂධ ලබා ලබා ගැනීම හෝ ප්‍රතිකාර වලට යොමු වීම ඔබව නරක මවක් ලෙස සැලකීමක් හෝ ඔබ අසමත් වීමක් සේ නොසැලකේ. වඩා වැදගත් වනුයේ යහපත් පවුල් ජීවිතයක් ගත කිරීම සඳහා ඔබගේ මානසික ව්‍යාකූලතා තත්ත්වයන් ඉක්මනින් නිරාකරණය කර ගැනීමයි.
මූලාශ්‍ර
https://www.nhs.uk/mental-health/conditions/post-natal-depression/overview/
https://www.psychiatry.org/patients-families/postpartum-depression/what-is-postpartum-depression
